Legendarne opowieści z dalekiej północy

1.06.2020, Dominika Olender

W szkole przeważnie mamy do czynienia z mitami świata greckiego i rzymskiego. Czytamy o perypetiach Heraklesa, historii Edypa, a historię wojny trojańskiej poznajemy na łamach “Iliady” Homera. Oczywiście każdy z nas zdaje sobie sprawę, że na tym stary świat się nie kończy. Paradoksalnie drugiego wielkiego eposu nie musimy szukać aż tak daleko. Wystarczy tyko przenieść się odrobinę na północ, do zimnej Finlandii.

Już w XVII wieku, pod wpływem rosnącego zainteresowania przedchrześcijańskim dziedzictwem Skandynawów zajęto się spisywaniem miejscowego folkloru. Jednak to XIX wiek przyniósł najważniejszą pracę w tym zakresie. W 1802 roku na świat przyszedł Elias Lönnrot — lekarz, folklorysta oraz lingwista, człowiek któremu świat zawdzięcza Kalevalę.

Kalevalę określa się mianem epopei, eposu narodowego Finów. Stare ballady, pieśni i zaklęcia, będące częścią fińskiej tradycji oralnej zostały zebrane i opracowane literacko przez Eliasa Lönnrota. W ciągu życia badacz miał do czynienia z tysiącem wyspecjalizowanych strażników pamięci plemiennej: śpiewakami run (epickich pieśni ludowych) i wierszowanych legend o świętych, płaczkami pogrzebowymi, znawcami zaklęć od chorób i wszelakich przypadłości. Przy całej różnorodności źródeł i treści, zebrany przez niego materiał charakteryzowała jednolitość formy. Przede wszystkim fragmenty łączyło metrum, tzw. kalevalanmitta — ośmiozgłoskowiec z dwoma, rzadziej trzema, inicjalnymi akcentami. Oprócz tego w eposie widoczne są typowe dla tradycji oralnej aliteracje (powtórzenia głosek w wersie), paralelizmy (powtórzenia słów), nagromadzenia.

Lönnrot od początku swojej nauki wyróżniał się biegłością w przyswajaniu wiedzy, kończąc każdą szkołę z wyróżnieniem. W 1827 roku opublikował pracę magisterską O Väinämöinenie bóstwie dawnych Finów. Rok później wyruszył w pierwszą wędrówkę jako zbieracz pieśni i zaklęć. Takich wypraw w swoim życiu odbył aż jedenaście, a ich skutkiem są wypełnione po brzegi bruliony będące pomnikiem ogromnej pracy i konsekwencji w działaniu. W 1835 roku opublikował tzw. Prekalevalę, liczącą ok. 5000 wersów, a 14 lat później wydał prawie dwukrotnie obszerniejszą wersję ostateczną eposu. By stworzyć Kalevalę musiał dochować wierności nagromadzonemu tworzywu, przyjąć reguły tworzenia, nawyki myślenia przekazicieli run, rozbujane słownictwo, które jako pierwszy zapisywał i interpretował. Jak pisze prof. Lauri Honoko, jedynie 1/3 tekstu napisanego przez Lönnrota pokrywa się z pierwotnymi zapisami. Autor głębokim zmianom poddał język, pisownię oraz tkankę fabularną. Badacz zebrał materiał ludowy i podporządkował go większej poetyckiej wizji. Stąd pytanie, czy Kalevala jest sztuką kolekcji czy sztuką kompozycji. Folklorysta zapisując modyfikacje różnych pieśni płynące z ust różnych śpiewaków dokonuje ich rejestracji, lecz nie standaryzacji. Skrupulatnie tworzony zbiór pieśni przez Lönnrota oraz rozmaite komentarze, przedmowy i dyskursywne listy, bez wątpienia plasują go jako jednego z najważniejszych folklorystów. Jednak badacza nie satysfakcjonowało tylko zebranie materiału. Chciał na jego podstawie stworzyć coś trwałego, pełnego. Postawił się w podwójnej roli: epickiego kompozytora, stojącego pomiędzy światem zanikającej poezji oralnej i literatury bez liter oraz światem literatury drukowanej.

Epos rozpoczyna się inwokacją, w której śledzimy powstanie świata oraz narodziny najważniejszej postaci: mędrca i najlepszego pieśniarza Väinämöinena. Następnie poznajemy jego druha, sławnego kowala, Ilmarinena oraz wielkiego uwodziciela i wojownika Lemminkäinena. Przez 50 pieśni za ich pośrednictwem poznajemy konstrukcję starego świata. Towarzysząc bohaterom w wyprawie po Sampo (magiczny młynek urodzaju), jesteśmy świadkami stworzenia przez Väinämöinena fińskiego instrumentu narodowego kantele. Epos kończy się symbolicznie: Marjatta (symbolizująca Maryję) rodzi syna, a Väinämöinen zdaje sobie sprawę, że jego czas się skończył i odchodzi, wypływa na pełne morze. W ten sposób Lönnrot akcentuje zakończenie czasów dawnych wierzeń.

Kalevala to efekt twórczej obróbki dokonanej przez badacza, takiej samej, jaką Homer uczynił wieki temu. Dzieło Lönnrota, pełniło ważną rolę podczas kształtowania się świadomości narodowej finów. Epos był inspiracją dla malarzy (Akseli Gallen-Kallela), pisarzy (J.R. Tolkien) oraz muzyków. W 1912 roku na bazie libretta stworzonego przez Jalmari’ego Finne, fiński kompozytor Erkki Melartin (który poprowadził w 1909 roku pierwsze wykonanie muzyki Gustava Mahlera w Skandynawii) napisał operę Aino. Treść utworu opiera się na historii miłości Väinämöinena do przyrzeczonej mu, po wygranej walce, Aino. Utwór nie miał charakteru folklorystycznego, lecz był symboliczną interpretacją wątków eposu.

W 1895 roku Jean Sibelius na kanwie Kalevali napisał poemat symfoniczny Cztery legendy z Kalevali op. 22. Pierwotnie zamiarem kompozytora było stworzenie na bazie eposu opery Veneen luominen (Budowa łodzi), jednak pomysł zarzucił. Sibelius dokonywał rewizji dzieła w 1897 i 1939 roku, a w 1947 roku zamienił kolejność 2 i 3 części.